Ұялшақ және тұйық балалардың белсенділігін арттыру жолдары

Адамның өз мүмкіншіліктерін толық көрсетуіне кері әсерін тигізетін қасиеттердің бірі – ұялшақтық, ұяңдық, тұйықтық. Бұл қасиет негізінен адамда бала кезінен пайда болады. Одан бала кезде нарылмаса, есейген сайын ол түрлі кедергілерге алып келеді. Табиғатынан ұяң бала сол кедергілерден өте алмауы, қиындықтарға төтеп бере алмауы мүмкін. Бір-екі реет төтеп бере алмаса, біртіндеп оның барлығы бала бойына жинақталып, тұйықталуға, іштен тынуға ұласады да, әркез сәтсіздіктерге ұшырағанда үнсіз келісіп, күресуден бас тартады. Тіпті, баланың өзін-өзі бағалауы да төмендей бастайды. Өзінің үнемі жолы болмайтындай сезіп, өмір сүруге деген құлшынысы азаяды, тіпті өзін жек көріп кетеді.

Оқушылардың ұяң, ұялшақ мінезін сынып жетекшілер күнделікті қарым-қатынас арқылы жақсы біледі. Ондай балаларды ортаға бейімдесе де, қызығушылығын тудыратын жұмыстар жасаса да еш нәтиже бермегенін маған келіп айтады. Мен ата-анасымен жеке сұхбаттасып, кеңестер беремін. Оқушымен де әңгім еөткіземін, ашылып сөйлеуіне күшімді саламын және баланы бақылауға аламын.

Ұялшақ, тұйық балаларды қалай айқындауға болады.

Мұндай балалар табиғатынан үндемейді, көзін үнемі төмен салып жүреді, иығы еңкіштартып тұрады, бір нәрсе айта қалсаң қалтырап кетеді, сөйлегенде ешқашан бетіңе тура қарамайды, тіпті қарапайым сұрақтардың өзінеәрең жауап қайтарады. Олар көбінесе, өз сезімдерін көпшілік алдында көрсетпейді, ішінен уайымдайды, жалғыздықты сезінеді, торығу сезімі басым болып келеді. Оларға абыржу, сасу, қысылу, ұялу, өзін болмашы нәрсеге кінәлі сезіну тән. Кейбір балалар табиғатынан ұяңболмауы мүмкін, олар топ бастауға құмартып тұрады, бірақ оны басқара алмағандықтан, өзін көрсете алмағандықтан, үндемей, ешкімге қосылмай, тұйықталып жүреді. Өзпікірін айтуға жасқаншақтанады. Себебі өзгелердің алдында күлкіге ұшыраймын, мазаққа қаламын деп қорқады. Егер оқушыңыздан осындай белгілерді байқасаңыз, онда оның қолынан келетін істі беріп, сонны жасапшығуға бағыт-бағдар беріңіз. Бала орындап болып, сізге көрсеткенде, міндетті түрде мадақтап, ынталандырыңыз. Бұл балаға өз қолынан іс келетіндігіне сенімді болуына көмектеседі. Мадақтау – ұялшақтықты жеңудің бірден-бір жолы.

Енді бір ұялшақ балаларға тән қасиеттердің бірі – олар не нәрсені болсын жүректеріне өте жақын алады, өкпешіл болып келеді. Олар қарым-қатынасқа түсуден қашқақтайды, ешкімнің өзіне жақындамауын, тиіспеуін қалап тұрады. Мұндай жағдайда баланы өзіс-әрекеттеріне сенімдіетіп, күшіне сендіріп үйрету керек. Баланы өз көз-қарасын дәлелдеп шығуға дағдыландыру қажет.    Кейбір балалар да ұялшақтық қиялы бәсеңдіктен, ойлау қисынының толықдамымауынан, баяу қимылдың әсерінен болып жатқандықтан, ақыл-ойды дамытуға көп көңіл аударған жөн. Әсіресе, балалар өте жоғары бағалайтын кеңпейілділік, жомарттық, ақылдылық қасиеттерін дамытуға тырысу керек.

Аса айқын, қиын және өзгерісі көп қауіпті кезең мектеп жасындағы жеткіншектік кезең. Жеткіншек балалардың көңіл-күйі жиі құбылып тұрады, эмоциялық әлемі жиі өзгереді. Балалардыңбіртобы тез шаршағыш, ашуланшақ, көңілсізболады. Мұндай баланың жеке басының неврозды жүйкесі мен психикасының бұзылуынан депсипаттауға болады, оның себебі, мұғалім мен оқушы, бала мен ата-ана қатынасының бұзылуынан болады.

Жеткіншектің мінез-құлқындағы ауытқулар көбіне туа пайда болмайды, олар физиологиялық ауытқулардан емес, отбасындағы және мектептегі дұрыс тәрбие бермеуден пайдаболады. Осы аталып көрсетілген ауытқу девиантты мінез-құлық деп аталынады. Ол дегеніміз-агресивті мінез-құлық, үрей, қорқыныш, депрессия.

Қазіргі уақыт талабы - білімді, саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол, қоғамда өз орнын таба білетін тұлға қалыптастыру. Жеке тұлғадегеніміз – адамның психикалық рухани мәдениеті. Тұлға мәселесі қай уақытта да өзінің сан қырлы жақтарымен заман талабынан түскен емес. Бала алдыментәрбиешісінпіртұтады. Оныңбейнесі – болашақтыңбейнесіндейәсеретеді. Мұғалімніңжүріс-тұрысы, ақыл-ой өрісі, іс-әрекеті, тәрбиесі мен шеберлігіоқушыпсихологиясынақаттыәсеретеді. Жеке қасиеттеріарқылыәсеретуменқатармұғалімүшіноқушыныңқызығушылығы, бейім-қабілетіжәнебасқа да психологиялықерекшеліктерібастыорындаболуытиіс. Осы ерекшеліктердіескеру мен дамытуоқушыныңжекетұлғасынқалыптастырудамаңызды фактор болыптабылады.

Дүниедегіеңтамашатуынды-тамашатәрбиеалыпшыққанадамболыптабылады. Баланы бастандемекші, мектепкеалғашкелгенбалағадұрыстәрбие беру, ауытқушылықтансақтапқалумұғалімніңміндеті. Жақсытәрбиеменесейген бала, олқашандабіздіңқуанышымыз. Психология ғылымыешнәрсегебейіміжоқ, қабілетіжоқадамболмайдыдепдәлелдейді. Солсебепті де баланыңқабілетінкеңіненөрістетедамытуғамектепмақсаттытүрдеықпалетеалады.

Оларөтесезімтал, нәзік, мұғалімніңжылыжүзін, күлімсірегенкөзжанарын, көңіл-күйініңжайдары, жайсаңболуынтілейді. Осы қалыптыұстағанмұғалімніңоқушысыешқандайпсихологиялықауытқушылыққаұрынбайды. Психологиялықденсаулықтыңдұрысдамуыкөңіл-күйгебайланыстыдеуге де болады.

Психологиялықтұрғыданалғандаадамдарғасенімменқараубалағақажетті аса маңыздықасиет. Осы кездебалладаүлкендердіңталап-тілегіненшығуғадегентырысушылық, үлкендердіңкөзінетүсугедегенталпынысбайқалады. Бала үлкендергеұнауғаталпынысбілдіреотырып, мінез-құлықережелерінорындауғаұмтылады. Осы ұмтылысбарысында  оныңбойында ар-ұятсияқтыадамгершіліксезімпайдаболады.    

Оқушыңыздыңфизиологиялықбелсенділігінбақылаңыз. Балаңызұнататын спорт түрлерінекөңілбөліп, тұрақтыайналысуынқадағалаңыз. Бұлбалаңыздыңағзасындамытуменбірге, назарының  басқажаққааумауынамүмкіндікжасайды. Әртүрліүйірмелергеқатыссын, бірақүйірмеге де шекқоюқажет. Себебі, үйірмегекөпбаратын бала стреске тез түседі.

Физиологиялықжағынандамытуда  сабақүстіндебірнешежаттығуларжасауғаболады. Жаттығуларбаланыңденсаулығынағанаемес, көңіл-күйіне де әсеретеді. Түр-тұлғасынақатыстықиыншылықтартуындайды:

1. Неге ұзынмын/қысқамын? Секілдісұрақтартуындайды, өзінұнатпаубайқалады.

2. Айнағақарайбереді, шашынреткекелтірмей, далағашықпайды.

3. Безеуденқұтылуүшінбарлықшарағадайынкеледі, әдемікөрінуөтемаңыздыкеледі

4. Спортпенайналысып, күштікөрінгісікеледі, салмағынуайымдайды.

5. Денесіндегіқатынассәйкессіздігітуралыкөпойланып, үрейленеді.

6. Өзінқоғамдағыденебітімімінсізтұлғаларменсалыстырып, қапаланады. 

7. Тіптіәке-шешесініңденебітімінқомсынып, оларүшінұялуынемесеқайғыруымүмкін.

8. Жыныстық даму жағынан да проблема болуыықтимал:

Негізгіжыныстық даму (жыныстықоргандардыңдамуы)

Қосымшажыныстық  даму (денедегіөзгерістер: дауыстыңөзгеруі, безеушығуы, мұрт,сақалдыңшығуы, кеуденіңөсуіт.б.)

Егер, дұрысмағлұмат  бермегенболсаңыз, бала өзбойындағыөзгерістерденұялып, жалғызқалуғанемеседостарыменкөбірекуақытөткізугеқұштарлықтанытуымүмкін.

Осындайжағдайлардабалаларғақолдаукөрсетіңіз, түсіністіктанытыңыз, көбіреккөңілбөліңіз, сенетіндігіңіздібілдіріңіз.

Ұялшақбалалардымынадананықтауғаболады. Өзін-өзібағалаутестісіналғандаоларөздерінтөменкөрсетеді. Соданбайқап, мұғалімдержұмысжасауларыкерек.

Өзін-өзібағалау – өзқабілетіне, мүмкіндігіне, мінез-құлқына, ішкіжан-дұниесіне, басқаадамдардыңортасындаөзорныт.б. бойыншаөзінебағаберуіболыптабылатынадамсанасының  құрамдасбөлігі. Өзін-өзібағалауарқылыадамныңмінез-құлқыреттеледі, өзінесыникөзқараспенқарауғаүйренеді. Оқушынысенімділікке, ойлануға, шығармашылыққатәрбиелеугебаулиды. Адамныңөзін-өзітөменбағалауымінез-құлықтакүмәнданушылық, қызғану, іштарлық, көңілсіздік, ешкімгежоламаусияқтысипаттарарқылыкөріністертабады. Ал өзінтымасырабағалауадамдармендұрысқарым-қатынасжасайалмау, ашуланшақтық, мақтаншақтықсияқтымінез-құлықтарғаапарыпсоғады. Жеке тұлғаныңөзін-өзібағалауыорташадеңгейдеболғаныаннағұрлымжақсы.