Мектепке дейінгі білім берудің заманауи жүйесі баланың танымдық қабілетін дамытуға ғана емес, сонымен бірге оның жеке басын тұтастай қалыптастыруға бағытталған. Бұл процестің негізгі бағыттарының бірі эмоционалдық интеллектті дамыту – адамның өз сезімдері мен басқа адамдардың эмоцияларын түсіну, өзінің эмоционалдық жағдайын басқару және басқалармен үйлесімді қарым-қатынас орнату қабілеті.
Эмоциялық интеллект баланың табысты әлеуметтенуінің маңызды факторларының бірі ретінде танылады. Дәл осы мектепке дейінгі жаста эмпатияның, өзін-өзі реттеудің, әлемге позитивті көзқарастың және басқа адамдармен қарым-қатынас жасай білудің негіздері қаланады.
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ ЭМОЦИОНАЛДЫ ИНТЕЛЛЕКТ МАҢЫЗЫ
Мектепке дейінгі жас – бұл баланың өз сезімдерін түсіне бастаған, басқа адамдардың эмоцияларын ажырата білетін және өзінің көңіл-күйін әлеуметтік тұрғыдан қабылданатын түрде білдіре алатын кезеңі. Эмоционалды интеллект балаға өз жағдайын түсінуге және оны басқару жолдарын табуға көмектеседі.
Эмоционалдық интеллект және баланың әлеуметтенуі
Эмоционалды интеллект табысты әлеуметтенумен тығыз байланысты. Өзгелердің сезімдерін түсіне білетін балалар ұжымда қарым-қатынасты жеңілдетеді, жауапкершілік пен жанашырлық танытады. МДҰ-да әлеуметтік өзара әрекеттесу күнделікті: бірлескен ойын, сабақта, серуен кезінде болады.
Эмоциялық интеллекттің когнитивті дамуға әсері
Эмоциялар баланың танымдық белсенділігіне тікелей әсер етеді. Қызығушылық, қуаныш, таңдану зейін мен есте сақтауды күшейтеді, оқуға жағымды жағдай жасайды. Егер бала мазасыздықты немесе қорқынышты сезінсе, оның жаңа ақпаратты меңгеру қабілеті төмендейді.
Тәрбиеші оқытудың ойын формалары арқылы жағымды эмоцияларды сақтай алады.
Баланың эмоционалдық интеллектісі және психологиялық саулығы
Эмоцияларды танып, жеткізе алатын, ішкі күйзелістерді оңай жеңе алатын бала агрессивтілік пен мазасыздықты азырақ көрсетеді. Ол эмоцияларды басуға емес, реттеуге болатынын түсінуге үйренеді.
Мұндай рәсімдерді жүйелі түрде қолдану тұрақтылық пен эмоционалды жетілудің қалыптасуына ықпал етеді.
МДҰ-ДА ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ИНТЕЛЛЕКТТІ ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
Эмоционалды интеллектті дамытудың басты шарты – топта сенім, қабылдау және ізгі ниет атмосферасын құру. Бала өзін қауіпсіз сезінуі керек, оның эмоциялары маңызды және құрметтелетінін білуі керек. Тек осындай жағдайларда ғана сезімдердің ашық көрінісі және өз басынан кешкендерін түсіну мүмкін болады.
Педагог күнделікті қысқа эмоционалды рәсімдерді қолдана алады: күлімсіреп амандасу, «көңіл-күй шеңбері», күннің оқиғаларын бірлесіп талқылау. Мысалы, таңертең тәрбиеші балаларды өздерін қалай сезінетіндерін айтуға, оны мимикамен немесе ишарамен көрсетуге шақырады. Егер біреу мұңайса, педагог ақырын ғана: «Не болды? Сен өзіңді жақсы сезіну үшін не істей аламыз?» деп қызығушылық танытады.
Педагогтың жеке үлгісі
Балалар ересектердің эмоционалдық жағдайына өте сезімтал. Сондықтан тәрбиеші тек бақылаушы ғана емес, эмоционалды мінез-құлық үлгісі де болуы керек. Сабырлы үн, сыйластықпен қарау, ашуды тежей білу және қуанышты ашық білдіру балаға жақсы үлгі болады.
Егер тәрбиеші: «Мен қазір аздап ашуландым, өйткені сендер тыңдамайсыңдар, бірақ мен тынышталуға тырысамын, біз қайтадан бастаймыз», – деп айта алатын болса, ол балаларға ашуды айқайлау арқылы емес, сөзбен жеткізуге болатынын көрсетеді. Осылайша, бала өзін-өзі реттеу және сезімдерді қабылдау механизмін меңгереді.
Эмоционалды дамудың негізі ретінде ойын іс-әрекеті
Ойын – сезімдердің көрінуінің табиғи формасы және оларды жүзеге асырудың құралы. Сюжетті-рөлдік, театрландырылған және қимылды ойындар арқылы балалар эмоцияларды білдіруге, басқаларды түсінуге және жанжалды жағдайлардан шығудың жолын табуға үйренеді.
Мысалы, «Досыма сыйлық» ойынында тәрбиеші әр баланы досына зат емес, сезім: қуаныш, ілтипат, қамқорлық сыйлайтынын елестетуге шақырады. Осыдан кейін балалар қандай эмоцияларды бастан өткергендерін талқылайды. Бұл жаттығу эмпатияны және жағымды тәжірибелермен бөлісу қабілетін дамытуға көмектеседі.
Театрландырылған ойындар мен ертегілердің драматизациясы балаларға әртүрлі эмоционалдық күйлерде өмір сүруге мүмкіндік береді. Рөлдерді орындай отырып, бала кейіпкерлердің мінез-құлқының мотивтерін түсінуге, олардың іс-әрекеттері қандай сезімдер тудыратынын талдауға және оларды вербалды емес: мимика, интонация, қимыл түрінде білдіруге үйренеді.
Дамытушылық пәндік-кеңістіктік орта
Балабақшаның қоршаған ортасы баланы эмоционалды қарым-қатынасқа шақыруы керек. Топта «көңіл-күй бұрышын» немесе «эмоциялар орталығын» ұйымдастырған пайдалы. Онда әр түрлі өрнектері бар беттердің суреттерін, айналарды, смайликтерді, эмоциялары бар карталарды, стресске қарсы жұмсақ ойыншықтарды орналастыруға болады.
Мысалы, таңертең бала өзінің көңіл-күйіне сәйкес мимикасы бар картаны таңдап, оны өз жәшігіне жапсыра алады. Бұл қарапайым іс-әрекет педагогқа балалардың эмоционалдық жағдайын байқауға және дер кезінде қолдау көрсетуге көмектеседі.
Тағы бір нұсқа – «жылы сөздер банкі»: балалар күн сайын сол жерге жағымды сөз немесе алғыс жазылған қағазды тастайды. Апта соңында педагог жазбаларды оқып, өзара қолдау мен қуаныш атмосферасын қалыптастырады.
Өнер мен ертегіні пайдалану
Көркем сөз, музыка және бейнелеу өнері күшті эмоционалды әсерге ие. Ертегілер, музыка, өлеңдер мен сурет арқылы бала көркем образдарда бейнеленген эмоцияларды түсінуге, кейіпкерлерге жанашырлықпен қарауға үйренеді.
Ертегіні оқығаннан кейін педагог сұрақтар қоя алады: «Батыр неге мұңайып қалды? Оның бақытты болуына не көмектесті?» немесе балаларды кейіпкерлердің эмоцияларын салуға шақырыңыз.
Балалар әуендердің әртүрлі көңіл-күйге ауысатын музыкалық іс-шаралар: көңілді, сабырлы, мұңды – қозғалыс пен ырғақ арқылы эмоцияларды сезіну және білдіру қабілетін дамытуға көмектеседі.
Отбасымен өзара әрекеттесу
Эмоционалды интеллектті қалыптастыру ата-аналардың қатысуынсыз мүмкін емес. Тәрбиеші ата-аналарға эмоционалды дамудың маңыздылығын түсіндіріп, баланы үйде қолдаудың қарапайым тәсілдерін көрсете отырып, отбасының серіктесі болуы керек.
Ата-аналар жиналысында «Баламен сезім туралы қалай сөйлесу керек», «Бала ашуланса немесе қорықса не істеу керек», «Салыстырмай қалай мақтау керек» тақырыптарын талқылауға болады.
Қарапайым әдістерді сипаттайтын жадынамалар мен шағын буклеттер жасау пайдалы: ұйықтар алдында эмоцияларды талқылау, кейіпкерлердің сезімдері туралы сұрақтармен ертегілерді бірге оқу, «Менің бүгінгі көңіл-күйім» отбасылық ойындарды ойнау.
МДҰ-ДА ЭМОЦИОНАЛДЫ ИНТЕЛЛЕКТТІ ДАМЫТУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ФОРМАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Ойын технологиялары
Ойын – баланың эмоционалдық сферасын дамытудың негізгі құралы. Мысалы, «Айна» ойыны балаларға эмоцияларды тануға көмектеседі: педагог мимиканы көрсетеді, ал бала оны қайталайды. Осыдан кейін балалар бұл эмоцияның не екенін және оның қандай жағдайда пайда болатынын талқылайды. «Сиқырлы телефон» ойыны эмпатияны дамытады: бір бала екіншісіне «қоңырау шалып», не сезінетінін айтады, ал әңгімелесуші жігерлендіретін сөздерді ұсынады.
Тағы бір тиімді түрі – «Эмоционалды театр». Балалар ертегілерді немесе қысқа көріністерді сахналайды, кейіпкерлердің көңіл-күйін мимика мен интонация арқылы жеткізеді. Қойылымнан кейін педагог олармен талқылайды: батырлардың қайсысы қайғырды, кім қуанды, кім ашуланды және неге. Осылайша эмоциялардың себептерін түсіну және оларды қауіпсіз жеткізе білу қалыптасады.
Көркемдік-шығармашылық қызмет
Бейнелеу өнері, музыка және әдеби шығармалар эмоционалды жауаптылықты қалыптастыруға қолайлы жағдай жасайды. Шығармашылық арқылы бала айтуға қиын нәрсені сөзбен жеткізе алады.
Сурет сабақтарында педагог балаларды күннің көңіл-күйін бейнелеуге шақыра алады: біреу күн мен кемпірқосақты, біреу жаңбырды немесе бұлтты бейнелейді. Бағалау емес, талқылау маңызды: «Неге бұл түстерді таңдадың? Нені көрсеткің келді?»
Музыкалық іс-шараларды балаларды көңіл-күйді болжауға және оны қимылмен бейнелеуге шақыра отырып, әртүрлі сипаттағы қысқа әуендерді тыңдаудан бастауға болады.
Әңгімелесулер және эмоционалдық жағдайларды талқылау
Сезімдер туралы айту балаға ішкі күйлерді білуге және басқаларды түсінуге үйренуге көмектеседі. Тәрбиеші қысқа әңгімелерді, ертегілерді немесе топ өміріндегі нақты жағдайларды пайдалана алады.
Мысалы, балалар арасындағы жанжалдан кейін тәрбиеші жай ғана түсініктеме беріп қоймай, қысқаша әңгіме ұйымдастырады: «Ойыншығыңды тартып алған кезде қандай сезімде болдың? Ал алған адам өзін қалай сезінді?». Мұндай талқылау балалардың эмоциялары мен іс-әрекеттерін талдау, олардың іс-әрекеттерінің басқаларға қалай әсер ететінін түсіну қабілетін қалыптастырады.
Релаксация элементтерімен шағын әңгімелер жүргізуге болады – «Менің бүгінгі көңіл-күйім». Балалар кезекпен өз сезімдерімен бөліседі, ал педагог көңіл-күйді жақсартудың жолын бірге табуды ұсынады: күлімсіреу, көршіні құшақтау, жақсы нәрсені есте сақтау.
Медитация және тыныс алу тәжірибесінің элементтері
Өзін-өзі реттеуді дамыту үшін педагог қарапайым тыныс алу жаттығулары мен балалар медитациясының элементтерін қолдана алады. Мысалы, «Доп үрлеу» техникасы: балалар допты үрлеп жатқанын елестетіп, терең тыныс алады, содан кейін ширығу немесе алаңдаушылықты «босатып», ақырын дем шығарады.
Белсенді ойындардан кейін қысқа минуттық тыныштықты өткізуге болады – балалар кілемге жатып, көздерін жұмып, тыныш музыканы немесе табиғат дыбыстарын тыңдайды. Бұл жаттығулар босаңсу және эмоционалдық күйіңізді басқару қабілетін қалыптастырады.
Моральдық таңдау жағдайлары
Баланың таңдауы алдында тұрған педагогикалық жағдаяттар ерекше маңызға ие: досына көмектесу немесе жанынан өту, ойыншықпен бөлісу немесе өзіне қалдыру, шындықты айту немесе жасыру. Тәрбиеші дайын шешімді нұсқамайды, бірақ балаларды өз мүмкіндіктерін талқылауға шақырады: «Сен не істер едің? Неліктен? Көмексіз қалған адам өзін қалай сезінеді?»
Топтың бірлескен іс-шаралары мен дәстүрлері
Балалар ұжымындағы эмоционалды байланысты нығайту үшін ортақ дәстүрді қалыптастыру пайдалы: «Игі істер күні», «Күлкі мерекесі», «Достық апталығы». Мұндай күндері балалар кішігірім тапсырма орындайды: жылы сөздер айтады, кішілеріне көмектеседі, достарына ашық хаттар жасайды.
Апта соңында «Қуаныш шеңберін» өткізе аласыз, онда әркім қандай жақсы оқиғалар болғанын және кімге алғыс айтқысы келетінін бөліседі.
